Buiten de dwerggod Bes en nog wat anonieme dwerggoden kende men ook nog een andere dwerggod in het oude Egypte.
Dit was de god Ptah-Pataikos, die duidelijk van Bes is te onderscheiden en vanaf het einde van het Nieuwe Rijk ten tonele verscheen.
Herodotus heeft als eerste melding gemaakt van deze god en vergeleek hem met Phoenicische goden (Pataikoi) en met de Griekse Kabeiren, goden verbonden aan vruchtbaarheidscultussen. Ptah-Pataikos (ook wel Pateke genoemd) zou met diverse goden worden geassocieerd zoals Ptah, Sokar, Horus, Amon-Ra, Thoth, Min en Osiris. De precieze herkomst van deze godheid is echter onduidelijk. Ook zijn functie roept vragen op. Egyptologen gaan doorgaans uit van twee mogelijkheden. Ptah-Pataikos zou net als andere dwerggoden een beschermer zijn tegen slangen en andere kwaadaardige schepsels. Een tweede veronderstelling gaat ervan uit dat dwergen een bijzondere relatie hadden met de scheppergod Ptah, de patroon van de handelslieden. Deze hypothese wordt ondersteund door scènes uit de graven van het Oude Rijk, waarin dwergen onderdeel vormden van het team dat zich bezighield met het maken van juwelen. Sommige wetenschappers borduren echter voort op Herodotus' veronderstelling en zien Ptah-Pataikos als een Laatpredynastieke schepping, beïnvloed door de introductie van buitenlandse goden.
Ptah-Pataikos bezit alle kenmerken van een achondroplastische dwerg. Hij wordt meestal naakt afgebeeld, met een groot plat hoofd en draagt vaak geen wapens of buitenlandse attributen zoals de god Bes. De jeugdige verschijning van Ptah-Pataikos is af te lezen aan de haarlok aan de rechterkant van het hoofd, het symbool voor jeugdigheid in het oude Egypte. Ook kan hij als volwassene worden afgebeeld, met gefronst voorhoofd en soms met een baard. Vaak draagt hij een brede halsketting, een pruik en armbanden en heel sporadisch een schort. Een enkele keer is hij voorzien van vleugels.
Er bestaan vele afbeeldingen van deze godheid, meestal in de vorm van een amulet. In slechts enkele gevallen treft men Ptah-Pataikos elders aan zoals op enkele monumenten en in een paar mythologische papyri uit de 21e dynastie en uit de Grieks-Romeinse periode.
Vanaf het Nieuwe Rijk zijn er kleine amuletten gevonden waar Ptah-Pataikos op een rechthoekige voetstuk staat, meestal met een rugpilaar tot op nekhoogte. Een aantal bronzen exemplaren lijkt te zijn gemaakt met het doel om ze op een standaard of staf te plaatsen en laat sporen zien van een pengat verbinding. De meeste amuletten zijn echter gemaakt van faience, geglazuurd speksteen, ivoor en diverse andere steensoorten. Enkelen zijn gemaakt van hout.
Ptah-Pataikos draagt specifieke attributen. Het meest gangbare attribuut is de scarabee, de mestkever die meestal op zijn platte hoofd is geplaatst of onderdeel vormt van zijn hoofdtooi in plaats van de zonneschijf. De hoofdtooi varieert. Soms draagt hij een atef-kroon (met ureï), soms een kap met twee pluimen en met de zonneschijf. Een enkele keer draagt hij ook de maanschijf. Vaak heeft hij de staarten van twee slangen in zijn handen of houdt hij twee messen of veren voor zijn borst, soms ook schorpioenen of een valk. Ook kan hij op twee krokodillen afgebeeld staan, een manier van afbeelden die doet denken aan de Horus-cippi (kleine stèles waarbij Horus op twee krokodillen staat). Al deze attributen kunnen vrijelijk worden gecombineerd. In meer complexe afbeeldingen staan er andere godheden afgebeeld op de rug van het amulet zoals Nefertem, Maät, Hathor en Sachmet. Dikwijls zijn deze figuren gevleugeld. Godinnen als Isis en Nephthys staan meestal opgesteld aan weerszijden van Ptah-Pataikos.
Men ziet ook meerkoppige Ptah-Pataikos-amuletten. Mogelijk diende deze meerkoppigheid om de bezwerende werking en de kracht van de godheid te benadrukken.
De combinatie van specifieke kenmerken en attributen laten een relatie zien met aspecten als de zon, de maan en regeneratie. Maar overduidelijk is ook dat Ptah-Pataikos een beschermende, magische functie had.
© Joke Baardemans 2014
Bronnen: Dwarfs in Ancient Egypt and Greece, V. Dasen; Pygmies and dwarfs in Ancient Egypt, W. R. Dawson; The Oxford Encyclopedia of Ancient Egypt, art. Deformity, E. Strouhal