In tegenstelling tot de vele koninklijke beelden die ons zijn overgeleverd uit het oude Egypte is er maar een beperkt aantal beelden van privépersonen bekend.
De meeste beelden van privépersonen zijn tamelijk ingetogen, maar verrijkt door vele variaties in de details. Doorgaans is er een onderscheid te maken in vijf houdingen. Allereerst zijn er exemplaren waarbij de man staande wordt weergegeven met de linkervoet iets vooruit en de armen strak tegen het lichaam. Meestal zijn de handen geopend of tot een strakke vuist gebald. In latere tijden houdt de persoon een papyrusrol in zijn vuist. Soms is de arm geheven waarbij men de vuist tegen de borst houdt. De vrouwelijke tegenhanger van zo'n beeld houdt haar armen eveneens strak tegen het lichaam of houdt een arm tegen de borst. Haar voeten staan naast elkaar. Soms staat haar linkervoet iets naar voren. Een andere houding treffen we aan bij het zitbeeld. Hierbij liggen de handen op de dijen en houdt men soms een arm tegen de borst.
De knielende houding waarin iemand werd afgebeeld verscheen voor het eerst in de derde dynastie en werd meer gebruikelijk tijdens het Nieuwe Rijk en de Late Tijd. De meest simpele uitvoering laat zien dat de handen van de persoon in kwestie plat op de knieën liggen. Bij een meer ingewikkelder weergave is de eigenaar van het beeld voorzien van een naos. Zo'n beeld wordt ook wel 'naophoor' genoemd wat 'drager van een schrijn' betekent. Op dezelfde manier kan iemand met een stèle worden afgebeeld. Zo'n beeld wordt stèlophoor genoemd oftewel drager van een stèle. Een stèle is een stenen of houten plaat waarop teksten staan. Soms ook houdt men ook een sistrum vast.
Tijdens de regering van farao Choefoe verscheen het beeld van een figuur in kleermakerszit met een papyrusrol op schoot. Indien hij alleen een papyrusrol heeft, wordt hij als 'lezer' aangemerkt. Als hij ook nog over een schrijfriet beschikt dan stelt het een 'schrijver' voor. Hoewel deze beelden gedurende het Oude Rijk, Middenrijk en Nieuwe Rijk veelvuldig voorkwamen was deze manier van uitbeelden onder de Ptolemaeïsche farao's helemaal verdwenen. Lang is verondersteld dat deze manier van afbeelden specifiek de hoge sociale klasse aangaf waartoe men behoorde, maar door sommigen wordt dat betwijfeld. Immers, andere hoogwaardigheidsbekleders, farao's en koninginnen werden nooit op een dergelijke wijze weergegeven. Mogelijk dat het een eerder chique manier was om de intellectuele capaciteiten van een persoon weer te geven.
Het Middenrijk werd gekenmerkt door vernieuwing en variatie in de Egyptische beeldhouwkunst. Tijdens deze periode verscheen een nieuw type beeld voor privépersonen: het kubus- of hurkbeeld. De specifieke, compacte vorm is opvallend en de symboliek achter het beeld is complex en niet geheel duidelijk. Veel aanwijzingen, onder andere de attributen waarmee het beeld is gedecoreerd, duiden op een religieuze betekenis; het zou te maken hebben met de wedergeboorte na het overlijden.
Beelden uit de Egyptische privégraven bestonden soms ook uit meerdere personen. Zo'n groepsbeeld beeldt doorgaans de grafeigenaar en zijn vrouw uit. Soms worden ook de kinderen afgebeeld. Meestal worden zij veel kleiner weergegeven. Ook komt het voor dat dat de vrouw naast de grafeigenaar zijn moeder is. Daarnaast komen we combinaties tegen van twee personen (twee mannen, twee vrouwen) en groepen van drie personen.
Opvallend zijn de verhoudingen tussen de man en de vrouw. Er zijn beelden, waar zij even groot zijn, maar vaak worden vrouwen ook kleiner weergegeven. Verondersteld wordt dat dit verschil te maken kan hebben met de hoge positie die de man bekleedde. Met de arm die de vrouw soms om de schouders van de man legt, drukt zij haar genegenheid uit. Bij paren die elkaars handen vasthouden wordt waarschijnlijk gelijkwaardigheid uitgedrukt. Een van de opvallendste beelden is wel het beeld van de dwerg Seneb en zijn familie. De destijds gangbare idealisering in de vormgeving is hier weggelaten door Seneb gewoon met korte beentjes, zittend naast zijn vrouw uit te beelden.
De stilering van de beelden ondergaat in de loop der tijd veranderingen op het gebied van idealisering en realisme. De ronde, wat vlezige gezichten die weinig expressie uitdrukken worden over het algemeen karakteristiek voor het Oude Rijk gezien. Daar dient te bij worden opgemerkt dat er uit deze periode relatief veel beelden bewaard zijn gebleven. Na het Oude Rijk treedt een vervorming op van de oude stijl. Kenmerkend voor de eerste tussenperiode is de expressie in de beelden met grote, starende ogen, een vollere mond en een vormverandering van het gezicht. Dit wordt langer, rond en vol. De vormgeving van het lichaam daarentegen is weinig geproportioneerd. Er ontstond steeds meer vrijheid en tijdens het Middenrijk voerde realisme de boventoon. De altijd 'jonge' gezichten, de geïdealiseerde manier om een persoon weer te geven, vertoonden nu ook sporen van ouderdom en kregen iets streng over zich. De beelden uit het Nieuwe Rijk kenmerken zich doordat men details, beweging en emoties vast wist te leggen. In de privébeelden uit de Late Tijd ziet men een neergang van de groepsbeelden. Hurkbeelden en individuele beelden zijn populair. De stijl wordt meer individualistisch en introspectief. De hoofden zijn ontdaan van de gangbare pruik en zijn wat betreft de vormgeving eveneens ontdaan van alle strengheid.
De uiteindelijke funeraire betekenis van de beelden verandert in zekere zin van een geïdealiseerd idee van de werkelijkheid in een minder materialistische kijk op het menselijk lot.
© 2013 Joke Baardemans
Bronnen: The Oxford Encyclopedia of Ancient Egypt, art. sculpture R. Tefnin; Het land van de farao's, H. Satzinger; Het Oude Egypte T. Wilkinson; Egyptian Art, C. Aldred