Weegschalen

Een weegschaal is een meetinstrument, meestal een balans, die wordt gebruikt om het gewicht van een voorwerp te bepalen. Hierbij wordt dit gewicht vergeleken met het gewicht van andere voorwerpen, veelal gestandaardiseerde tegengewichten. In het gecentraliseerde oude Egypte vormden weegschalen een essentieel onderdeel van de werkuitrusting van administrateurs en handelaren. Het gebruik van een weegschaal gaat terug tot 3400 v. Chr. De eerste echte weegschaal in Egypte dateert uit de tijd van Choefoe (4e dynastie). Afbeeldingen op papyri, schilderingen en reliëfs in tempels en graven maken duidelijk hoe belangrijk dit object was en niet alleen in praktische zin. Immers, om in het hiernamaals een plekje te krijgen moest het mensenhart gewogen worden tegenover de godin van de waarheid, Maat. Vandaar dat de weegschaal ook een centrale rol speelde in de ceremonie rondom het wegen van het hart, een van de belangrijke begrafenisrituelen.

De oude Egyptenaren beschikten over twee soorten weegschalen: handweegschalen en staande weegschalen. De handweegschaal bestond uit een ophangconstructie en een cilindrische staaf met een naald gemaakt uit één stuk metaal. Hieraan hing een gelijkarmige staaf met schalen. De handweegschaal was vooral bedoeld om kleine dingen te wegen. In het Metropolitan Museum, New York beschikt men nog over zo’n handweegschaaltje afkomstig uit de koptische periode, voorzien van bronzen schaaltjes en een houten bewaarbox. Naar de wet voorschreef, moest het ophangkoord door twee vingers van één hand worden vastgehouden met de andere vingers recht om ervoor te zorgen dat er geen onnodige druk op de schalen werd uitgeoefend.

De meer geavanceerde weegschalen zijn ongetwijfeld voortgekomen uit de eenvoudige handweegschalen en gingen uit van hetzelfde principe, zij het met belangrijke aanpassingen. De weegschaal werd stabieler door er een staand weeginstrument van te maken. Hierdoor was men ook in staat grotere exemplaren te vervaardigen. Dat leverde natuurlijk allerlei voordelen op wat betreft de handel in goederen. Van de staande weegschalen zijn twee modellen bekend.

De eenvoudige variant bestond uit een cilindrische staander van metaal of hout met een wat breder uiteinde, waarop de staander rustte. Aan de bovenkant was een gat gemaakt voor een soort balanshaakje, dat diende als drager voor de gelijkarmige dwarsbalk. Deze was gemaakt van hout of steen en precies in het midden zat een touw waarmee het aan de balanshaak hing. Aan beide uiteinden van de dwarsbalk zaten eveneens gaatjes waaraan touwtjes werden bevestigd. Hierin hingen de schaaltjes. Aan de onderkant, exact in het midden, zat een naald. Deze fungeerde als een loodlijn. Zo kon de horizontale positie van de balk worden gecontroleerd door de rechte hoeken tussen de balk en de loodlijn te vergelijken.

Vanaf het Middenrijk kwam er een andere variant in beeld. De staander van de weegschaal werd op een steviger voet bevestigd en werd bovenin voorzien van een gat. De top is vaak gedecoreerd met een mensenhoofd of met een god zoals Anoebis, Horus of de schrijvergod Thot. De staander van de weegschaal was in de top doorboord. Dat gat bevatte een pen waaraan de dwarsbalk zat bevestigd met een koord of een ring. Deze hing in een perfecte horizontale positie. Aan dezelfde pen waaraan de dwarsbalk bevestigd was hing ook een schietlood. Vaak had dit schietlood de vorm van een bol of van een hart. Men vergeleek de stand van de naald, die in het midden van de onderkant van de dwarsbalk zat, met het schietlood.

Soms bepaalde men de zwaarte van het gewicht van twee objecten ten opzichte van elkaar, maar meestal gebruikte men een tegengewicht. Deze gewichten werden dikwijls gemaakt van dioriet, basalt, albast en kalksteen en konden allerlei geometrische vormen hebben. Afbeeldingen uit graven laten ook gewichten zien in dierenvorm zoals stierenkoppen, ibissen en nijlpaarden. Regelmatig zijn de gewichten voorzien van tekst waarin onder andere ook de naam van de gewichtseenheid staat vermeld. Twee benamingen zijn bekend, namelijk de deben (13-15.9 gram) en de kidet (8.8-10-gram). Het verschil in gewicht varieerde gedurende de dynastieke perioden. Uiteraard zullen er nog meer gewichten zijn geweest, alleen zijn die (nog) niet uit archeologische vondsten bekend. Overigens werd onder andere de deben niet alleen gebruikt als gewichtseenheid, maar ook als rekeneenheid. Men beschikte nog niet over muntgeld als betaalmiddel. De eerst bekende munten in het oude Egypte verschenen pas in de 30e dynastie. Daarvoor dreef de economie op ruilhandel: goederen werden geruild voor andere goederen. Materiaal om te wegen en meten was nodig voor het bepalen van de waarde. Hier hadden de oude Egyptenaren waarschijnlijk een omrekentabel voor, anders was het niet mogelijk om de ruilverhouding te bepalen. Tot op heden heeft men dit systeem nog niet geheel kunnen doorgronden.