Bier

Bij iedereen die ooit een basiscursus hiërogliefen heeft gevolgd, zwerft toch ergens in de krochten van zijn geest het woord Hnqt oftewel heneket.

Op de een of andere manier vergeet je dat woord niet makkelijk, mede omdat het verbonden is aan het alom gewaardeerd biertje dat tegenwoordig nog steeds overal met veel smaak wordt gedronken. Hoewel de smaak waarschijnlijk anders geweest moet zijn, kenden de oude Egyptenaren dus naast wijn ook deze drank. In tegenstelling tot wijn die overwegend door de elite werd gedronken, was bier een drank dat eigenlijk door iedereen genuttigd werd. De eerste aanwijzing van bierproductie of in ieder geval iets wat daar op leek, dateert al uit de Vroegdynastieke Periode. Men heeft aardewerk constructies aangetroffen waarin conische vaten werden gevonden. Hierin vond men een residu bestaande uit gerst en emmer. De grote hoeveelheid as die zich rond de constructies bevond, de deels roodachtige kleur gecombineerd met de duidelijk zwarte houtskoolaanslag op de vaten wees erop dat de vaten langzaam waren opgewarmd, kenmerkend voor bier waarbij het graan langzaam moet ontkiemen. Dit alles gecombineerd met de belangrijke betekenis in de dodencultus en de ruime aanwezigheid van bier in latere tijden lijkt er inderdaad op te wijzen dat dit een van de eerste pogingen was om bier te brouwen.

Er zijn diverse theorieën over de oorsprong en productie van bier. Een eensluidende verklaring is er echter nog niet en er vindt nog steeds onderzoek plaats. Een van de veronderstellingen is dat bier nauw verbonden was aan het maken van brood. Immers het bijproduct, de diverse granen die na het malen van het gewas overbleven, hoefde men alleen nog maar te mengen met water waardoor het fermentatieproces in gang kon worden gezet. De granen werden vervolgens geconverteerd naar suiker en van suiker naar alcohol. Recent archeologische onderzoek, waarbij men het bereidingsproces meer nauwkeurig heeft kunnen reconstrueren, laat zien dat men al heel lang, bewust een vaste volgorde van stappen toegepast moet hebben tijdens het brouwproces. Aangetoond is dat de techniek van bierbrouwen al heel vroeg onder andere lokale Afrikaanse gemeenschappen bekend was en mogelijk door de Egyptenaren is overgenomen.Afbeeldingen in privégraven (bijvoorbeeld TT 93 van Ken-Amon) vertellen ons iets over de handelingen die plaatsvonden tijdens de productie. Kort samengevat komt het erop neer dat gerst met water gekiemd werd, daarna gedroogd, op een maalsteen gemalen, gezeefd, met water tot brooddeeg gekneed en dan gebakken werd. Deze broden werden verkruimeld en vervolgens in een kruik gedaan. Hieraan werd water toegevoegd. Dit mengel, vergelijkbaar met beslag, onderging een gistingsproces waardoor alcohol ontstond. De sterkte van het bier hing af van de verhouding tussen het graan en het water. Meer vocht betekende slapper bier. Des te minder water des te hoger het alcoholpercentage. Tijdens het Nieuwe Rijk werd de smaak soms verhoogd door kruiden en fruit toe te voegen. Gelet op hun houding lijken de brouwers die in de graven zijn afgebeeld er veel moeite voor te doen om zoveel mogelijk oplosbare ingrediënten en water uit de substantie te persen. De drap, restanten van het brouw-brood, die na het zeven achterbleef was waarschijnlijk zeer eiwitrijk, zoet en voedzaam. Er zijn tekstuele aanwijzingen dat dit mogelijk ook werd geconsumeerd. Het troebele vocht werd opgevangen in vaten. Lang kon men bier echter niet bewaren vanwege de bederfelijkheid door het warme klimaat. Het moest dus snel worden geconsumeerd.

Al heel vroeg behoorde bier dus tot het dagelijks leven en net zoals bij ons kende men vele biersoorten. Vanaf de 5e dynastie verscheen de woord Hnqt ook in de offerlijsten. Ook was bier onderdeel van de standaard offerformule, waarin onder meer werd opgesomd wat een overledene mee moest nemen in het graf om gevoed te worden in het hiernamaals.Bier was tevens een geliefd betaalmiddel. Op diverse plekken is opgetekend dat piramidebouwers bier ontvingen als beloning voor hun werkzaamheden. In die tijd moet dus al op grote schaal bier gebrouwen zijn. Hoe de oude Egyptenaren dit precies bewerkstelligde is onduidelijk, maar dat men de techniek beheerste is duidelijk.

Bier werd aanvankelijk gebrouwen door vrouwen. Niet voor niets waren de schutspatronen van de brouwers de godinnen Tenenet en Meneket. Echter, toen het massaal werd geproduceerd werd bier voornamelijk door mannen gemaakt. Bier werd gedronken door zowel mannen alsook door vrouwen en kinderen. Het werd beschouwd als een zeer gezond drankje vanwege het hoge eiwitgehalte. De gelegenheid was bepalend welk bier er werd gedronken. Bier met een hogere percentage alcohol en kwalitatief beter bier werd met name geschonken tijdens religieuze festiviteiten. De doorsnee bevolking dronk doorgaans bier met een laag alcoholpercentage. De kalmerende werking van bier is ook het uitgangspunt van een speciaal feest: het feest van de dronkenschap voor Hathor, de godin die onder meer nauw verbonden was met vreugde en liefde.Gedurende de Ramessidentijd werd er gewaarschuwd voor dronkenschap en voor de ´lichte meisjes voor het ´bierhuis´ (Papyrus Anastasi IV). Al voor die tijd beelden men echter al vrouwen uit die ongegeneerd met de bierkruik aan de mond stonden.Een belangrijk vermelding over bier in mythische teksten staat in de mythe over de vernietiging van de mensheid.De god Ra zou de woedende leeuwgodin Sachmet gekalmeerd hebben met rood bier.Bier wordt ook regelmatig genoemd in medische teksten. Er zijn meer dan 100 recepten waarin bier is verwerkt. Het werd bijvoorbeeld geadviseerd als een probaat middel tegen wormen. Indien niet verwerkt in een recept dan werd de patiënten dikwijls geadviseerd bier te nuttigen omdat het goed voor het hart zou zijn.

Bitter in de mond maakt het hart dus gezond! Aan bier kleefde dus over het algemeen een gezond, helend en kalmerend imago, de zedenpredikers uit de Ramessidentijd daargelaten. Als zelfs de zonnegod Ra het aanwende moet het goed zijn, hebben de oude Egyptenaren vast gedacht.