Ibis, tempel van Edfoe, foto: J.BaardemansEr zijn voornamelijk drie ibissoorten te onderscheiden binnen de Egyptische kunst.

Het gaat hierbij om de zwarte ibis (Plegadis falcinellus), de heilige ibis (Threskiornis aethiopicus) en de heremiet- of kaalkopibis (Geronticus eremita). Ze beschikken allen over een lange, sikkelvormige snavel en staan hoog op de poten. De zwarte ibis is herkenbaar aan de iriserende, donkere gloed op de rug en vleugels. Net als de kaalkopibis komt hij regelmatig voor in het hiërogliefenschrift, maar andere afbeeldingen zijn schaars. Het is dikwijls moeilijk om een onderscheid te maken tussen de heilige ibis en de zwarte ibis. De heilige ibis heeft een zwarte nek, zwarte poten en ook de uiteinden van de vleugels zijn zwart. Vaak zijn deze eigenschappen in reliëfs moeilijk of helemaal niet te onderscheiden. De mannelijke kaalkopibis onderscheidt zich echter door een verenkraag op zijn kop. Het eerste bewijs van deze ibis is al gevonden in de Naqada II periode. Hij staat afgebeeld op een stenen palet dat zich nu in het Koninklijk Musea voor Kunst en Geschiedenis in Brussel bevindt. De kaalkopibis komt ook voor in decoratieve motieven op een paar diademen uit het Oude Rijk. Zoals vaker bij ibissen het geval is, wordt de vogel bovenop een papyrusbloem afgebeeld. Ook ibissen werden, net als reigers, waarschijnlijk in de papyrusmoerassen gebruikt als lokaas voor andere vogels. Men ziet deze vogels vaak in de buurt van klapnetten.

Zwartkopibis, KHM, foto: Petra LetherDe zwartkop ibis vormt wat dat betreft geen uitzondering. Al in de 6e dynastie wordt hij weergegeven in het graf van Chaemanch in Gizeh waar hij waadt tussen de papyrusplanten. Ook op andere voorwerpen en in teksten ziet men de zwarte ibis terug. Een aantal zwarte ibissen staat als hiëroglief afgebeeld op een houten sarcofaag uit de Eerste Tussenperiode. Deze bevindt zich nu in de Ny Carlsberg Glyptothek in Kopenhagen. Uit de Ramessiden Periode stamt een tekst dat de zwarte ibissen komkommerbedden zouden omwoelen.

De heilige ibis, met zijn karakteristieke rechte houding, is de meest bekende ibis binnen de Egyptische kunst en het hiërogliefenschrift. Deze ibis werd als manifestatie van de god Thot vereerd. Men ziet deze god dan ook heel vaak als mens met een ibiskop afgebeeld. Het was de god van de maan, van de schrijvers en van de wijsheid. Aan de associatie met deze god heeft de heilige ibis zijn huidige naam te danken. De vroegste representatie van de heilige ibis stamt uit de 4e dynastie. Het betreft een hiëroglief. Een voorbeeld treft men aan in het graf van Meresanch III in Gizeh (G 7530-7540). Ook in het graf van Chnoemhotep III in Beni Hasan is een mooie afbeelding van een heilige ibis te vinden.
Afbeeldingen van de heilige ibis komen eigenlijk in allerlei vormen voor. Het meest betreft dit afbeeldingen die werden gebruikt als votiefoffers voor de god Thot. Men plaatste deze vaak op plekken waar Thot werd vereerd. Dit konden levensechte beelden zijn die gemaakt werden uit hout, brons of andere metalen. Ook is een grote hoeveelheid amuletten van heilige ibissen bekend. Bijna al deze amuletten dateren uit de Laatdynastieke en Griek-Romeinse Periode. In die tijd leidde God Thot met ibiskop, Karnaktempel, foto: Petra Letherhet doden van een ibis tot de zwaarste straf: de doodstraf. Gedurende deze periode legden de Egyptenaren grote kerkhoven aan waar de heilige ibissen, hun eieren maar ook andere heilige dieren werden begraven. Op grote schaal werden ibissen gefokt in heiligdommen die waren verbonden aan de cultus van Thot, zoals bijvoorbeeld in Abydos, Sakkara en Kom-Ombo. Ibis-mummie, RMO Leiden, foto: Petra LetherDe ibissen werden gemummificeerd en soms versierd met een afbeelding van de god Thot. De vogelmummies werden in speciale keramische potten gedaan. De potten werden dan aan eerbiedige pelgrims verkocht. Zij gebruikten die als votiefgeschenk, gewijd aan de god Thot, om een gebed of wens uit te kunnen drukken. Priesters begroeven de potten vervolgens op de speciale kerkhoven. In het noorden van Sakkara zijn twee onderaardse galerijen en catacomben aangetroffen waar heilige ibissen werden begraven. Hierbij zijn op sommige plaatsen wel 1,5 miljoen ibissen aangetroffen.


© Joke Baardemans 2013

Bronnen: The Birds of Ancient Egypt, P. Houlihan; The Oxford Encyclopedia of Ancient Egypt art. Poultry, P. Houlihan; The Oxford Encyclopedia of Ancient Egypt art. Birds, P Houlihan