Een reliëf is een beeldhouwkundige afbeelding die meestal een platte achterkant heeft.
Het is eigenlijk een overgangsgebied tussen een tekening en een beeldhouwwerk en in het oude Egypte was het een manier om belangwekkende gebeurtenissen en religieuze motieven en teksten weer te geven. Het maken van een reliëf was een arbeidsintensieve en kostbare aangelegenheid. Men komt deze reliëfs dan ook met name tegen in de koningsgraven, graven van hoge ambtenaren en op tempelmuren.
De basispreparatie voor een reliëf of een grafschildering was over het algemeen hetzelfde. Met behulp van voorbeelden en vastgestelde schema's gingen handwerkslieden en kunstenaars aan de slag. Allereerst begon men met de egalisatie van het oppervlak. De muurvlakken werden geschuurd met steen, waarna de resterende oneffenheden met een mortel van kalk en zand werden gladgestreken. Vervolgens maakte men een raster door draden te spannen, van het plafond tot de vloer en van muur tot muur. Deze draden werden doorgaans in rode verf gedoopt. Door ze aan te spannen en weer los te laten ontstond er een rasterpatroon, dat bestond uit kleine vierkante vlakken. In veel graven zijn nog verfspatten van dit proces zichtbaar, bijvoorbeeld in de graven van Amenhotep III en Horemheb. Hoewel niet altijd even nauwkeurig, lagen aan het raster bepaalde standaardmaten ten grondslag. Met het raster kon de tekenaar de omtrekken van de gewenste figuren in de juiste verhoudingen tekenen en diverse niveaus in de vlakken aanbrengen.
Doorgaans werd door de tekenaar rode verf gebruikt. Voordat de beeldhouwer in actie kwam, bracht de ontwerper nog eventuele correcties aan met zwarte verf. Met een koperen of bronzen beitel kerfde de beeldhouwer vervolgens de schetsomtrekken uit en hakte de buiten de omtrek liggende achtergrond weg, zodat de figuren in verhoogd reliëf uit het vlak oprezen. Met beitels, stenen en zand werd het reliëf verfijnd en gladgemaakt, waarbij de details van handen, voeten en voorwerpen die gedragen werden door de figuren met uiterste zorg werden behandeld. Van de oorspronkelijke schetslijnen was hierna niets meer te zien. Om de laatste oneffenheden te verwijderen, werd het oppervlak met een dunne, witte kalklaag bewerkt. Het reliëf was tenslotte klaar voor kleurrijke beschildering.
Er zijn twee types reliëfs. We kennen het verhoogd reliëf (Engels: raised reliëf, Frans: bas-relief) waarbij de ruimten rond de, in een of meerder lagen, aangebrachte figuren zijn verlaagd. De figuren steken dikwijls een paar millimeter boven het oppervlakte uit. Het tweede type is het verzonken reliëf. In tegenstelling tot het boven het oppervlak verheven verhoogd reliëf, worden bij deze techniek de voorstellingen verdiept en vaak op verschillende niveaus in de steen uitgehakt (Engels: sunk relief, Frans: relief en creux). Anders dan het verfijnde maar arbeidsintensieve verhoogd reliëf is het verzonken reliëf uitermate geschikt voor scènes en inscripties van groot formaat. Deze vorm was dan ook zeer gewild om op de buitenmuren van tempels aan te brengen. De diepe rechte of hellende ingekerfde lijnen gaven een sterke schaduwwerking wat goed uitkwam bij zonlicht. Door dit strijklicht waren afbeeldingen hierdoor zelfs vanaf een behoorlijk grote afstand nog duidelijk waar te nemen. In Thebe, het huidige Luxor, waar de kwaliteit van het gesteente niet al te best was, hanteerden de ambachtslieden soms een andere werkwijze voor het aanbrengen van een reliëf. Men bracht een dikke kalklaag aan op het poreuze oppervlak waarna de afbeeldingen er gelijk ingekerfd werden. Het nog vochtige oppervlak was makkelijk te bewerken en er was minder kans op het afbreken van stukjes steen. In het Nieuwe Rijk werd er ook modder vermengd met stro of mest als pleisterwerk gebruikt, wat vervolgens werd voorzien van een dun laagje gips (gesso).
Reliëfs in graven en tempels uit het oude Egypte zijn niet bedoeld om verhalen te vertellen. In die zin verschillend met wat wordt waargenomen in latere culturen, met name in het christendom. De Egyptische reliëfs waren een verslaglegging van gebeurtenissen en acties met betrekking tot het leven van de farao's, de goden, de hoogwaardigheidsbekleders en bevatten scènes uit het leven van boeren, ambachtslieden, priesters, schrijvers, dienaren en soldaten. De wereld die ons door middel van een reliëf wordt gepresenteerd is altijd een fictive werkelijkheid waarbij met name de godheden spreken. De duidelijke regeneratieve functie voerde hierbij duidelijk de boventoon.
© 2012 Joke Baardemans
Bronnen: The Tomb in Ancient Egypt, A. Dodson, S. Ikram; Egyptische Kunst, R.M. Hagen, R. Hagen; Egypte, het land van de farao's, art. A.G. Shedid; The Oxford Encyclopedia of Ancient Egypt, art. relief sculpture, M. Müller