Het woord ostraca is de meervoudsvorm van het Griekse woord ostracon wat potscherf betekent.
Ostraca verwijzen niet alleen naar scherven aardewerk maar ook naar schilfers kalksteen die werden gebruikt om korte teksten op te schrijven of om er iets op te tekenen. Potscherven en kalkstenen schilfers waren in het oude Egypte ruimschoots aanwezig, dit in tegenstelling tot het kostbare papyrus. Het beschrijven van een ostracon was dus een economisch voordelige manier om aantekeningen te maken. Daarnaast was het praktisch, omdat er altijd wel voldoende potscherven voorhanden waren door het dagelijks gebruik en de productie van aardewerk. De kalkstenen schilfers vormden een bijproduct van de bouwactiviteiten, in het bijzonder van de bouwactiviteiten rondom de koningsgraven in Thebe en waren dus ook in ruime mate aanwezig. Steen was een bestendig materiaal, niet zo makkelijk te vernielen en daardoor minder vergankelijk.
Ostraca werden beschreven met een rietpen, gebruik makend van twee kleuren, rood en zwart. De inkt was van houtskool of rode oker gemaakt. Doorgaans werden de teksten in het hiëratisch en demotisch geschreven. Dit was een vorm van snelschrift omdat het tekenen van hiërogliefen een lastige en tijdrovende klus was. In latere tijden verschenen ook teksten in het Grieks en Koptisch.
De teksten op de ostraca zijn divers van aard. Literaire teksten werden vaak als voorbeeld gebruikt door studenten die zich het schrift eigen wilden maken. De schrijfoefening bevatte meestal korte fragmenten tekst uit literaire verhandelingen, maar soms oefende men ook op wat langere teksten. Een van de langste teksten op een ostracon dateert uit het Middenrijk, het is het verhaal van Sinoehe en wordt tentoongesteld in het Ashmolean Museum in Oxford.
Ook rituele en godsdienstige zaken werden bij gelegenheid beschreven of getekend op ostraca. Doorgaans werd dit op grote kalkstenen schilfers gedaan en ze omvatten onder andere brieven aan de doden, offerlijsten en gebeden die ook wel in het graf werden meegegeven. Afbeeldingen van goden stonden in de belangstelling, voornamelijk inzake de meer persoonlijke devotie van ambachtslieden. Zo was de god Bes een populaire god onder de bevolking vanwege zijn beschermende en kwaad afwerende krachten. Zijn beeltenis werd niet alleen in allerlei huishoudelijke voorwerpen, beeldjes en amuletten verwerkt, maar treft men eveneens op ostraca aan.
Een aanzienlijk deel van de ostraca laat allerlei figuren en satirische tekeningen met fabelachtige voorstellingen zien. Zij worden tot de figuratieve ostraca gerekend en dienden, naar men veronderstelt, ter illustratie van morele verhalen.
Een beperkt aantal ostraca is erotisch getint en verschaft ons meer informatie over de opvattingen met betrekking tot seksualiteit. Men veronderstelt dat de reden van dit soort afbeeldingen mogelijk ook satirisch was bedoeld of een zinnenprikkelend effect moest bewerkstelligen. Een andere verklaring zou zijn dat het een votieve functie had en dat de ostraca werden geofferd aan de godin Hathor, de godin die symbool stond voor vruchtbaarheid en zwangerschap.
Veel van wat wij tegenwoordig weten over het gewone, dagelijkse leven in het oude Egypte is afkomstig van ostraca. Het merendeel hiervan is aangetroffen in het zogenaamde arbeidersdorp Deir el-Medina in westelijk Thebe (het huidige Luxor), een plaats waar veel ambachtslieden woonden gedurende het Nieuwe Rijk. Zij waren betrokken bij de bouw en decoratie van de graven in de Vallei der Koningen. De ostraca die men hier heeft aangetroffen geven inzicht in het dagelijks leven en werk van de arbeiders en hun families. Zij bevatten onder meer correspondentie over allerlei dagelijkse aangelegenheden, verslagen over de voortgang van de werkzaamheden, werkschema's en lijsten met voedselvoorraden. Ostraca dienden ook als oefenmateriaal voor het grote werk in de graven. Mede hierdoor weten we welke methodes men hanteerde om een graf te decoreren. Zij bevatten schetsjes, praktische oefeningen en ontwerpen die waren bedoeld om, in het groot, in de graven aan te brengen. Ostraca worden daarom aangemerkt als belangrijk gedocumenteerd bewijsmateriaal van de geschiedenis en de kunst van het oude Egypte.
© 2013 Joke Baardemans
Bronnen: The Oxford Encyclopedia of Ancient Egypt, W. Peck; art. Erotiek en seksualiteit in het oude Egypte, C. Devens Mehen, Essays over het oude Egypte. Archaeologies of Social Life, L. Meskell; Pharaoh's Workers, L. Lesko; People of the Pharaohs, H. Wilson