Uit diverse bronnen weten we dat de oude Egyptenaren vanaf ca 2900 v. Chr. spiegels in gebruik hadden.
Toch gaat de geschiedenis van spiegels nog veel verder terug en over de uitvinding ervan bestaan diverse mythes. Een van de mythes verhaalt over een vrouw die zeer verbaasd was toen, zij al buigend over een vijver, een andere vrouw zag. Zij kwam geleidelijk tot de ontdekking dat dit een reflectie was van haarzelf. Het is zeer waarschijnlijk dat men inderdaad door het reflecterend effect van water op het idee is gekomen om die eigenschap na te gaan bootsen. De eerste spiegels bestonden uit gepolijste steen. Dergelijke stenen zijn teruggevonden in Turkije en dateren al van 6000 v. Chr..
Voor de oude Egyptenaren was het uiterlijk iets waar veel aandacht aan werd besteed. Voor hen stond het lichaam in nauwe relatie tot de wereldorde en was alles erop gericht het lichaam voort te laten bestaan. Voor de verzorging van het uiterlijk was een spiegel natuurlijk een praktisch hulpmiddel, maar het was meer dan alleen een gebruiksartikel. De vormgeving en decoratie, die gedurende de dynastieke periodes aan veranderingen onderhevig waren, hadden zeker ook een symbolische betekenis. Soms werden ze zelfs gebruikt bij rituele activiteiten, zoals bijvoorbeeld in de mastaba van Mereroeka uit het Oude Rijk. Op een van de wanden staat een groep jonge dames afgebeeld die een dans uitvoeren, waarbij ze waarschijnlijk proberen de zonnestralen met spiegels op te vangen.
De relatie met de zon is een belangrijk aspect en wordt tot uitdrukking gebracht in de vormgeving en de keus van materialen. Spiegels zijn gemaakt van gepolijst metaal zoals brons, koper, goud, zilver en diverse legeringen. Daarnaast waren zij bijna allemaal voorzien van een gedecoreerd handvat. Het gepolijste, glimmende en glinsterende oppervlak symboliseert de zon of liever gezegd de zonnegod die oprijst uit het oerwater, een verwijzing naar de schepping. Zo werden de oude Egyptenaren iedere ochtend als zij in de spiegel keken, herinnerd aan de oorsprong van hun bestaan.
Natuurlijk kon niet iedereen zich een spiegel permitteren. Het bezit hiervan was doorgaans voorbehouden aan welgestelden en vertegenwoordigde dus een zekere status. Gebleken is dat spiegels meer gerelateerd waren aan vrouwen dan aan mannen. Verondersteld wordt dat het bezit van een spiegel voor vrouwen meer een praktische functie had die met schoonheid te maken had. Voor mannen was de link met status mogelijk belangrijker. In graven van vrouwen werd frequenter een spiegel aangetroffen, maar ze vormden ook onderdeel van het grafinventaris van mannen. Het reflecterend oppervlak bevestigde de verschijning en identiteit van de overledene en beide aspecten waren onmisbaar voor een leven na de dood. Zij vormden daarom een vast onderdeel van de grafinventaris. Vooral gedurende het Middenrijk werden spiegels ook afgebeeld op kisten en op de wanden in het graf. Eveneens vanaf die tijd verscheen er een hiëroglifische aanduiding voor een spiegel en aan spiegel-gerelateerde voorwerpen. Het woord ankh (leven) maakt hier doorgaans deel vanuit. In het ankh- figuur is dan ook een spiegel te herkennen. Dat de Egyptenaren zorgvuldig met hun spiegels omgingen is duidelijk. De woorden ankh pr en ankh m pre.f duiden namelijk op verschillende voorwerpen uit de graven zoals linnen of leren zakjes en kistjes die speciaal gemaakt werden om een spiegel in op te bergen. We vinden deze soms terug op afbeeldingen.
Voor het spiegelend oppervlak werd dus brons en koper gebruikt. Een hogere reflectie kon worden bereikt door gebruik te maken van platina, goud en zilver. De spiegels die maar een millimeter dik waren werden eenvoudigweg in vorm geslagen, de wat dikkere exemplaren werd gegoten. Het materiaal en de vormgeving van de handvatten waren zeer divers. Aanvankelijk werden zij gemaakt van hout, maar aan het einde van het Middenrijk produceerde men handvatten van steen, ivoor, geglazuurde klei, aardewerk en allerlei soorten (edel) metalen zoals goud, zilver, brons en diverse legeringen.
De eerste handvatten werden gedecoreerd met een mensenhoofd, waarschijnlijk van de godin Hathor of een vorm van de godin, zoals de godin Bat. Dit werd gecombineerd met een papyrusstengel, een duidelijke verwijzing naar het oermoeras, van waaruit leven ontstaat. Hathor was de koegodin die onder meer geassocieerd werd met schoonheid. De gedecoreerde handvatten ontwikkelden zich in de loop van de dynastieke periode. Ook andere godheden en dieren, waarvan sommige eveneens verwezen naar godheden, werden in de handvatten verwerkt. Vaak legden de ambachtslieden de handvatten in met edelstenen, metalen of met aardewerk. Vanaf het Nieuwe Rijk ziet men dikwijls de meest mooie, vrouwelijke figuurtjes verschijnen. Deze gracieuze, soms naakte dames dragen een papyrusbloem, een palmblad of een ‘fleur-de-lys’ embleem. Er zijn meer dan 100 van dergelijke spiegels teruggevonden en worden nu in diverse musea geëxposeerd.
Vanaf de 25e dynastie verschijnt er een geheel ander handvat en kreeg de spiegel een meer votief karakter. Het handvat is platter uitgevoerd, gedecoreerd met het hoofd van Hathor, soms gecombineerd met een wassende maan die deels de omtrek van de spiegel volgt. In de regel is de spiegel dan aan een kant voorzien van een inscriptie en afbeeldingen van goden en symbolen. De tekst verwijst duidelijk naar een specifiek ritueel. Waarschijnlijk werden dergelijke spiegels gebruikt voor cultus gerelateerde activiteiten.
Zoals we hebben gezien werden spiegels dus veelvuldig afgebeeld in graven en lijken ze buiten een praktische functie eveneens symbolische aspecten te vertegenwoordigen, die geassocieerd werden met de zon, het leven na de dood en specifieke godheden. Binnen deze context zien we ze ook op steles waarin spiegels soms geofferd worden aan goden. Concluderend kunnen we dus stellen dat hoewel een spiegel ook daadwerkelijk als gebruiksvoorwerp werd aangewend de vorm, decoratie, materiaal en symboliek een duidelijke connectie met religie hadden. Een van de weinige niet-religieus gerelateerde afbeeldingen vinden we in het graf van bijvoorbeeld Wr-iri.n.i in Sakkara (6e dynastie) waar een spiegel wordt getoond inzake een scene over metaalarbeid.
© Joke Baardemans 2017
Bronnen: P. Nicolson, I. Shaw Ancient Egyptian Materials and Technology: C. Derriks, Mirrors; K. Szpakowska K. Daily Life in Ancient Egypt; Schönheit im Altaltag und Fest: art. Heike Wilde; Private live in New Kingdom Egypt, Lynn Meskell, Werkzeuge der Schönheit, Manuela Gander, art Kemet (DE); L. Green, Toiletries and Cosmetics, L. Green