Boomgodinnen

Dit had doorgaans een duidelijke link met kosmologische aspecten. Zon, maan, sterren, licht, water, lucht, de hemel, de aarde en alle andere natuurverschijnselen waren elementen die goed werden geobserveerd omdat ze belangrijk waren voor het leven van alledag. Een boom was in de ogen van velen een haast onverwoestbaar element: een boom is standvastig in weer en wind, hernieuwt zijn blad, draagt met regelmaat vrucht, haalt water uit de grond en vangt de zon met haar bladeren. Een boom vormde een verbinding tussen hemel en aarde. Deze verbinding en het consistente karakter bleven niet onopgemerkt binnen veel culturen. Het oude Egypte vormde hierop geen uitzondering wat blijkt uit de hoeveelheid oude teksten en spreuken, waarin veel boomsoorten worden genoemd. Ook de weergave van bomen in onder andere graven, tempels en op stèles en kisten springt in het oog. Hoewel een bomencultus in het algemeen niet tot de officiële religie behoorde maar meer tot het volksgeloof, lijkt dit gedurende de dynastieke periode toch een wat meer prominente plaats in de funeraire cultuur te krijgen.

De personificatie van een boom tot cultobject is al sinds de Piramideteksten beschreven. Een boom werd gezien als ‘zetel der goden’. Het daadwerkelijk uitbeelden van bomen in combinatie met menselijke vormen, gebeurde pas in het Nieuwe Rijk, vanaf de 18e dynastie. Bepaalde bomen werden met godheden geassocieerd. Zo werd onder meer de acacia in verband gebracht met de god Horus en de wilg met Osiris. Toch worden in samenhang met bomen vaker godinnen genoemd. Het verzorgende, moederlijke aspect speelt hierbij een grote rol. Niet voor niets werd begraven worden in een houten kist ook wel gezien als een terugkeer naar de moederschoot.

Dergelijke godinnen worden ook wel ‘boomgodinnen’ genoemd en treft men aan op papyri, in graven, tempels, op grafkisten en (bij wijze van uitzondering) in een koningsgraf (Thoetmosis III). De wijze van afbeelden van de boomgodin is gerelateerd aan de zogenaamde ‘verzorgingsspreuken’ uit het Oudegyptisch Dodenboek. Dit zijn magische aanwijzingen die moesten bijdragen aan het welbevinden van de overledene. In het bijzonder worden de spreuken, die ‘het drinken bij de vijver’ en ‘de transformatie in een dadelpalm’ genoemd in relatie tot de boomgodinnen. Dikwijls worden deze spreuken ook door elkaar gebruikt bij de beschrijving van een bepaalde scene.

De meest in het oog springende boom in relatie tot boomgodinnen is de sycomorevijg (of sycamorevijg). Deze wordt ook wel wilde vijgenboom of Egyptische vijgenboom genoemd. Een andere naam is vijgenmoerbei, tot welke familie de vijgenboom behoort. De sycomore is een grote, indrukwekkende boom met een enorme, wijdvertakte kroon, waaronder het in de hitte waarschijnlijk aangenaam vertoeven moet zijn geweest. Het hout werd gebruikt voor meubels en kisten. Buiten dat de vruchten werden gegeten, werden die tevens samen met de bladeren en de melkachtige vloeistof gebruikt voor medische doeleinden. Het is dan ook niet verrassend dat de oude Egyptenaren leefden in de veronderstelling dat deze boom voor de overledene een belangrijke rol speelde in de wederopstanding.

De impact van de sycomore wordt verbeeld in bijzondere afbeeldingen van boomgodinnen. De godinnen zijn op diverse manieren weergegeven en kunnen zowel dubbel alsook zelfstandig worden afgebeeld. We zien bijvoorbeeld gespiegelde godinnen aan weerskanten van een offertafel of bij de ingang van een graf of kapel. Sommige afbeeldingen tonen een boom waaruit een vrouw komt die een schaal met voedsel en/of een watervaas aanbiedt aan de overledene. Soms ook ziet men alleen twee armen. In het graf van Thoetmosis III (KV34, een uitzondering inzake afbeeldingen van boomgodinnen in koningsgraven) biedt de godin de farao haar borst aan om uit te drinken. In de loop van het Nieuwe Rijk wordt de overledene in soortgelijke afbeeldingen soms vergezeld of vervangen door de ba-vogel, de beweeglijke verschijningsvorm van de overledene in het hiernamaals.

We zien de boomgodin ook wel in geheel menselijke gedaante weergegeven, met een boom op haar hoofd. Het is niet altijd even duidelijk met welke godinnen wij hier te maken hebben, omdat er bij de gespiegelde weergave vaak geen bijschriften staan. Verondersteld wordt dat het de godinnen Noet en Hathor zouden kunnen zijn. Ook wordt beweerd dat de godinnen een personificatie kunnen zijn van de ‘weldadige tuinen’, tuinen met de benodigde levensbehoeften voor het hiernamaals. In dit geval zouden ze niet per se aan een specifieke godin gekoppeld zijn.

De dubbelgodinnen worden eveneens in verband gebracht met de zonnegod Ra. Een van de spreuken uit het dodenboek verhaalt hierover (spreuk 109). Hierin wordt gesproken dat Ra opkwam tussen twee sycomoren, een oostelijke en een westelijke. Er worden geen godinnen bij genoemd.

Na de Amarnatijd worden twee boomgodinnen afgebeeld aan weerskanten van de baar waarop de overledene ligt (TT2 Khabekhnet). Daar vertegenwoordigen zij volgens sommigen de godinnen Isis en Nephthys, maar die staan eveneens apart afgebeeld. Nog steeds wordt er over de identiteit van boomgodinnen gediscussieerd.

Vanwege het feit dat een van de dodenboekspreuken (spreuk 59) duidelijk de moedergodin Noet koppelt aan de sycomoren is zij toch de meest waarschijnlijk optie in het geval van een gespiegelde afbeelding. De noodzaak om de overledene voortdurend te verzorgen en van lucht en water te voorzien, is een belangrijk aspect om het voortbestaan te bewerkstelligen. Bij de afbeeldingen waarop maar een godin wordt weergegeven levert de tekst met eventueel aanvullende symbolen vaak duidelijker informatie op over de identiteit. Godinnen met een zetel op het hoofd (Isis-symbool) en een borst die uit een boom tevoorschijn komt om de overledene te voeden met ‘sycomoremelk’ hebben een duidelijk relatie met de godin Isis (Isis-lactans). Bij een van de godinnen met koehorens en een zonneschijf wordt de naam van een godin vermeld, namelijk Noet. Ook de koegodin Hathor kan als boomgodin worden weergegeven. Zij wordt in de Piramideteksten onder andere aangeduid als ‘heerseres van de sycomore’ en in het Nieuwe Rijk met ‘Heerseres van de zuidelijke sycomore’. Andere godinnen die worden genoemd zijn de godinnen Thoeris, Neith, Imentet en Meretseger. Niet voor allen is evenveel bewijs terug gevonden.

Zoals eerder aangegeven worden boomgodinnen soms ook geassocieerd met tuinscenes in graven en op stèles, waarbij de tuin een regeneratieve rol speelt. Niet voor niets werden, als onderdeel van de grafinventaris, dikwijls houten modellen van tuinen meegegeven. Als ‘verzorgsters van lucht en water’ kunnen boomgodinnen eveneens worden gezien als vervangsters van de tuin. De wens van de overledene om na zijn dood ook nog te profijt te hebben van een eigen tuin, wordt in diverse teksten en spreuken tot uiting gebracht.

De spreuk waarin het ‘drinken bij de vijver’ wordt benoemd, is terug te zien in diverse scenes uit het Nieuwe Rijk waarbij de grafeigenaar op zijn knieën bij een dadelpalm ligt en uit een vijver drinkt. Sommige teksten lijken te veronderstellen dat de wortels van deze boom tot aan het oerwater reiken, wat impliceert dat de overledene daar ook van drinken kon. Restanten van de dadelpalm zijn in de buurt van verschillende graven aangetroffen. Deze bomen, soms ook gewijd aan de god Min, zouden garant staan voor voldoende water in het hiernamaals. Min zou de overledene beschermen tegen droogte.

Resumerend kunnen we stellen dat diverse bomen een belangrijke rol hebben gespeeld binnen de oud-Egyptische funeraire cultuur, waarbij de sycomorevijg als cultobject in het bijzonder naar voren treedt. Boomgodinnen blijken een belangrijke relatie te hebben met deze boom. De identiteit van de godinnen is niet altijd even duidelijk, maar de sycomore lijkt vooral een manifestatie te zijn van de godinnen Noet, Hathor of Isis. Afbeeldingen met boomgodinnen dienen naar alle waarschijnlijkheid een regeneratief doel: de overledene op magische wijze voorzien van voedsel en hem zo in staat te stellen voor eeuwig voort te leven.