Tijdens de regering van Achnaton vonden er belangrijke veranderingen plaats in de Egyptische kunst.
De theologie waaruitde kunst voortvloeide kwam niet uitsluitend tot stand door Achnaton, maar was een gevolg van de ontwikkelingen die reeds eerder in gang gezet waren en in de loop van tijd steeds meer aan betekenis won.
Onder Achnaton werd Aton het wezen waarin zich het goddelijke principe van de zon Ra manifesteerde en zijn schepping openbaarde. Alleen door de koning als bemiddelaar konden de mensen deze god bereiken. De typische Egyptische, bonte uitdrukkingsvormen van de vele goden met de meervoudige symboliek verdwijnt praktisch helemaal in de kunst. Aton was de enige verschijningsvorm van de zonnegod en werd in de reliëfs van de Amarnakunst uitgebeeld als een grote zonneschijf, waaruit lange stralen kwamen, die eindigden in gestileerde handjes. Soms wordt ook een anch-teken en een was-scepter afgebeeld. De ureus-slang bleek een van de weinig overgebleven symbolen uit het verleden die door Achnatons strenge censuur kwam. Zoals voorheen versierde die nog steeds het koninklijke voorhoofd en bevond zich eveneens aan de onderste rand van de Aton, de zonneschijf.
Op diverse vlakken week de kunst dus in grote mate af van de traditionele Egyptische kunst, maar door zijn realisme betekende dit geen volledige breuk met het verleden. De nadruk kwam te liggen op individualisatie en weergave van spontane, moment gebonden situaties en gevoelens. Scènes van Achnaton, zijn vrouw Nefertiti en hun dochters in intiem huiselijke kring zijn hier een voorbeeld van.
Met name in de beginperiode van Achnatons regering leidde dit tot een meer karikaturale, realistische uiting van de werkelijkheid. De slappe, overdreven lange armen en benen, de overdreven benadrukking van vrouwelijke vormen, de lange halzen, lange smalle hoofden met een laag uitgezakte kin, vlezige, geprononceerde lippen en amandelvormige ogen zijn hier goede voorbeelden van. Door de vrouwelijke vormen waren Achnaton en Nefertiti nauwelijks van elkaar te onderscheiden.In deze periode was hoofdbeeldhouwer Bak degene die vorm gaf aan de kunstwerken. Volgens een tekst op een van de monumenten was het echter Achnaton zelf die hem persoonlijk instrueerde.
Het blijft een raadsel wat Achnaton heeft gedreven persoonlijk in te grijpen in de kunst en de meer karikaturale weergave van de werkelijkheid te verheffen boven het realistische, tijdens de beginperiode van zijn regering. Mogelijk dat hierdoor onder kunstenaars langzaam een nieuw idee ontstond over het ruimtelijk aspect waardoor zij zich bevrijd voelden van conventionele beperkingen, ook al botste dit hevig met alle voorafgaande, realistische stijlperioden.
De overdreven en ongebruikelijke uitdrukkingsvormen werden verzacht in de middenperiode van Achnatons regeringsjaren. In de latere regeringsjaren vond weer een geleidelijke terugkeer naar de oude geïdealiseerde kunst plaats. Het is niet precies duidelijk wat de achtergronden hiervan waren. Men ziet weer de normaal geproportioneerde lichamen en gezichten terugkeren, zij het met een zekere weekheid van de buik-en beenpartij. Dit onderscheid het van de kunst tijdens de periode van Amenhotep III. Thoetmoses, hoofdbeeldhouwer tijdens deze periode heeft een belangrijke bijdrage hieraan geleverd. In zijn atelier, bij Achetaton, het huidige Tell el-Amarna, zijn vele voorbeelden uit deze tijd teruggevonden, onder andere de beroemde, kleurig beschilderde buste van Nefertiti.
De verschillen tussen de diverse stijlperiodes tijdens het bewind van Amenhotep III en later van Achnaton, komen duidelijk tot uiting in het graf van vizier Ramose. Hij diende beide farao's en de reliëfs in zijn graf laten de contrasten zien tussen de rijpe stijl ten tijde van Amenhotep III en de latere karikaturale stijl tijdens de eerste jaren van de regering van Achnaton.
Onder de jonge farao Toetanchamon, de post- Amarnaperiode, werd niet alleen het Amongeloof hersteld, maar ook werden weer oude tradities in de kunst doorgevoerd.
© 2012 Joke Baardemans
Bron: Egypyian Art, C. Aldred, Zur Geschichte der Amarna-Zeit, Gabriële Höber-Kamel,Kemet juli 2010; Website Museumkennis