Tandzorg in het oude Egypte

Problemen met tanden en kiezen zijn van alledag. Natuurlijk kampten ook de oude Egyptenaren met mondaandoeningen. Naast tandheelkundig gerelateerde vermeldingen in allerlei oude papyri is men tegenwoordig in staat een goed beeld te schetsen met welke problemen men zoal te kampen had. Dit is met name te danken aan perfectionering van radiologische onderzoeksmethodes. Uiteraard zijn hiervoor de orale structuren van vele mummies onderzocht.

Het gebit is vaak het onderdeel van het lichaam dat het best bestand is tegen verval, meer nog dan botten. Het is beter bestand tegen de chemische processen die bij een mummificatie onmiskenbaar op de loer lagen. Daarnaast leveren tanden en kiezen doorgaans een schat aan informatie op over het dieet en de gezondheid van mensen.

Veel informatie over het dieet is afkomstig uit de inhoud van graven,steles, wandschilderingen, met name ook de offertafels. Het blijkt dat vooral fruit en groente volop werden gegeten en ook brood behoort tot een van de voornaamste voedingsmiddelen. Tegenwoordig wordt dit als zeer gezond beschouwd, maar gebleken is dat dergelijke voedingsmiddelen toch een verwoestend effect hadden op tanden en kiezen van de oude Egyptenaren. De vele vezels in groente en fruit, maar ook de aanwezigheid van zand in het brood leiden bij veel mensen tot een ernstige mate van slijtage. Ook cariës oftewel tandbederf was een gangbaar fenomeen. Dit varieerde wel in de diverse dynastieke periodes, omdat ook eetpatronen aan verandering onderhevig waren. Naarmate de tijd vorderde toont onderzoek aan dat er sprake is van toenemend tandbederf. In de huidige optiek is het niet verwonderlijk dat dit is veroorzaakt door de toename van het gebruik van suiker (honing) in voedingsmiddelen. Gek genoeg blijkt uit sommige documenten dat men dacht dat tandbederf werd veroorzaakt door een ‘worm’ (Papyrus Anastasi IV). De boosdoeners die dit veroorzaakten zouden mades zijn die in vijgen voorkwamen.

Slijtage en cariës hadden natuurlijk ook hun weerslag op het tandvlees. Bacteriën konden lekker hun gang gaan met alle gevolgen van dien. Ontstekingen van tandvlees, maar ook van dieper gelegen weefsels zoals het wortelkanaal, zenuwen en de botten waren geen uitzondering. Onderzoek van de vele skeletten maakt duidelijk dat gebitsproblemen voor heel veel ellende hebben gezorgd. In de gevallen van abcesvorming betekende dit soms ook dat men ernstige gebitsaandoeningen niet overleefde.

Er is helaas weinig bekend over mondzorg, buiten dat de mond met natron werd gespoeld bij bepaalde religieuze handelingen. In diverse medische papyri wordt melding gemaakt over een paar remedies om de tanden ‘sterker’ te maken door ze te behandelen met gruis van een molensteen of malachiet, een geliefd middel om ontsteking te voorkomen (Papyrus Ebers 739-749). Dergelijke behandelingen waren zo gek nog niet. Een paar andere remedies beschrijven het gebruik van onbekende planten en ook de genezende en verzachtende kracht van honing. Hoewel honing bij wondverzorging een antibacteriële en pijnstillende werking had, zal het bij problemen met het gebit waarschijnlijk niet echt een effectieve behandeling zijn geweest. Ook het ‘kauwen’ op komijn, wierook en johannesbrood aangewend als poeder, wordt in wat onduidelijke gevallen gezien als een goede remedie. De Rylands (Griekse) papyrus maakt ook vermelding van een mondpoeder. Geadviseerd wordt dit te gebruiken bij zweertjes in de mond. De poeder bevatte, zoals het papyrus vermeldt verschillende ingrediënten: ridderspoor (heeft een anti-septische werking) en zachte Egyptische bonen. Ook het Kahun, Edwin Smith, Hearst en het Berlijn papyrus bevatten tandheelkundige verwijzingen. Soms ook worden bizarre behandelingsmethodes aanbevolen. In de Kahun papyrus wordt bijvoorbeeld gesproken van een vrouw met tandpijn die onmogelijk haar mond meer kon openen. Hiervan wordt gezegd dat de acute pijn afkomstig is uit haar baarmoeder. Om de pijn tegen te gaan wordt haar aanbevolen boven een schaal met olie en wierook over te geven en dat zij vervolgens urine van een ezel in haar vagina moet stoppen.

Interessant is de discussie of er gesproken kan worden over de titel ‘tandarts’. Het is opvallend dat er ondanks het feit dat tandproblemen een algemeen gegeven moet zijn geweest, er zo weinig duidelijke bewijzen zijn voor zo’n specialisatie. De aanwijzingen die wèl aanwezig zijn roepen dan ook weer uiteenlopende reacties en veronderstellingen op. Bijna 100 beoefenaars van het medische vak worden er in diverse bronnen genoemd, hoewel er maar 7 (6 uit het Oude Rijk en 1 uit de 26e dynastie) daadwerkelijk worden aangeduid met ‘tandarts’. Functie-inhoudelijk zijn deze zeven ‘tandartsen’ ook nog eens verschillend omschreven en het lijken allen duidelijk ondergeschikte figuren te zijn. De meest belangrijke titel op het gebied van tandheelkunde lijkt de ‘hoofd-tandarts van het paleis’ te zijn. Bizar is dat een van de hoofd-tandartsen zijn functie kennelijk combineerde met proctologie (medische specialisatie op het gebied van de anus en rectum), hij wordt aangeduid met ‘bewaker van de anus’.

Over tandheelkundige instrumenten is nagenoeg niets bekend. Wel denkt men dat er onder de medische instrumenten die zijn afgebeeld in de tempel van Kom Ombo, mogelijk een paar instrumenten specifiek voor tandheelkundige zorg bestemd zouden zijn geweest.

Het lijkt er dus op dat tandzorg gold als een van de werkzaamheden die ook tot het takenpakket van een dokter behoorde. Er zijn geen duidelijke aanwijzingen dat het een apart vak zou zijn geweest. De behandelingen die in teksten staan vermeld, wijzen voornamelijk in de richting van medicinale oplossingen voor tandproblemen. Mummieonderzoek heeft enkele 'bruggen' opgeleverd. Van een brug is aangetoond dat die gedurende het leven is gedragen. Verondersteld wordt dat de overige bruggen tijdens het mummificatieproces zijn aangebracht.