In onze moderne cultuur nemen de balsporten een belangrijke plaats in, waarbij voetbal veruit het meest dominant is.
Zelfs vanuit de prehistorie is het bekend dat er met ballen werd gespeeld. De ballen waar met name kinderen mee speelden zijn aangetroffen in hun graven. Zo ook in het oude Egypte waar een groot aantal ballen is teruggevonden. De ballen zijn gemaakt van stukken aan elkaar genaaid leer, soms in één kleur, maar ook in meerdere kleuren. Ze werden opgevuld met fijn gehakt stro of riet en hadden doorgaans een diameter van 3 tot 9 cm. Ook zijn er ballen gevonden die van hout, klei, faience en gevlochten palmbladeren zijn gemaakt. Zij werden voor specifieke activiteiten gebruikt zoals vangbal en soortgelijke spelletjes. De holle ballen zoals de ballen die van faience werden gemaakt waren waarschijnlijk als grafgift bedoeld. Gezien de kwetsbaarheid van deze ballen wordt verondersteld dat er nooit daadwerkelijk mee is gespeeld.
Afbeeldingen van balspel zijn zeldzaam, evenals teksten hierover. Er is een ostraca, een beschilderde potscherf, bekend uit het Middenrijk waarop een muis is afgebeeld, spelend met een bal. Dit maakte waarschijnlijk deel uit van een geïllustreerde fabel over dieren, maar wordt wel gezien als een weergave van de werkelijkheid. Verder zijn er afbeeldingen teruggevonden van met de bal spelende meisjes en jonge vrouwen, zoals in de graven van Beni Hassan uit het Middenrijk. Naar de reden waarom jongens en mannen niet op een dergelijke manier zijn afgebeeld blijft het gissen.
Hoe deze afbeeldingen verder geïnterpreteerd moeten worden is nog onduidelijk. De meisjes zien er uit als acrobates, ze dragen hun haar op een specifieke manier en houden al huppelend twee of drie ballen in de lucht. Het doet sterk denken aan een vorm van ritmische gymnastiek en het jongleren. Bij een ander spel zitten op elkaars rug en gooien de bal naar elkaar. Dit spel heeft veel weg van een spel uit de Griekse cultuur, bekend onder de naam 'Ephedrismos', waarbij de verliezers de winnaars op de rug moesten nemen. Toch is het niet te herleiden of dit spel naar Grieks voorbeeld (of omgekeerd) is ontstaan en het is helaas ook niet mogelijk vast te stellen of deze balspelen authentiek zijn of dat dat ze iets uitbeeldden wat bij de cultus hoorde. Aanwijzingen hiervoor ontbreken vooralsnog. Wel zijn er meerdere bronnen die erop wijzen dat de bal ook in rituele context werd gebruikt en dus deel uitmaakte van de cultus. Vanuit de 6e dynastie is er een religieuze piramidetekst bekend die duidelijk verwijst naar balspelen. Na een vertaling van de tekst kunnen we ongeveer het volgende lezen : "Sla de bal naar het veld van Apis". Het 'slaan van de bal' naar deze plaats werd waarschijnlijk beschouwd als de wedergeboorte na de dood in het hiernamaals.
Op de kleine tempel van Taharqa (25e dyn.) in Karnak staat een afbeelding waarbij hij in looppas vier ballen in de vier windrichtingen gooit. Waarschijnlijk gaat het hier om een ritueel gericht op de bescherming van de vier delen van de aarde.
Ook op de tempel van Hatsjepsoet staat een afbeelding waarbij Thoetmoses III voor Hathor staat. In zijn ene hand houdt hij een bal terwijl hij in zijn andere hand een stok vast heeft. In het bijschrift word gesproken over 'het slaan van de bal voor de godin Hathor, het hoofd van de tempel'.
Uit de bijschriften wordt duidelijk dat het een rituele handeling betreft waarbij de bal het oog van Apopis symboliseert, de vijand van de goden, die bestreden moet worden. Zodra de farao met de stok op de bal slaat beschadigd hij dit oog en hindert zo het zicht van de vijand. Als bewaker van de schepping voorkomt hij zo ook chaos.
Bij elkaar zijn er zo'n negentien afbeeldingen op Egyptische tempels bekend van dergelijk voorstellingen. Zelfs Romeinse keizers lieten zich later op deze afbeelden.
© 2012 Joke Baardemans
Bronnen: Tanz, Sport en Spiel im Alten Ägypten, Juliane Lengning, in Kemet (DE) oktober 2006, Sport in Ancient Egypt, A. Touny, S. Wenig;
Sports in The Oxford Encyclopedia of Ancient Egypt, W.Decker; Ancient Egyptian Dances, I. Lexova; Games in The Oxford Encyclopedia of Ancient Egypt, T. Kendall